به‌گزارش میراث‌آریا به‌نقل از روابط‌عمومی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری، بهمن سلطان‌احمدی کارشناس‌ارشد معماری در نشستی که امروز 29 فروردین به‌مناسبت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی توسط گروه مطالعات راه ابریشم در پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری برگزار شد، به بررسی الگوهای معماری کاروانسراهای سلجوقی شاهراه خراسان پرداخت.
او با اشاره به این‌که استفاده از نام جاده ابریشم به حدود یک‌صد سال پیش باز می‌گردد، گفت: «در منابع تاریخی از آن تحت عنوان شاهراه خراسان یاد شده است. این مسیر از سرخس به سمت ورامین، ری، قم، اراک، همدان، کرمانشاه و بغداد که پایتخت دینی دوران سلجوقیان بوده، ادامه دارد.»
این کارشناس ارشد معماری در ادامه ضمن بررسی کاروانسراهای سلجوقی در شاهراه خراسان گفت: «همه این کاروانسراها دارای الگوی مشابهی بودند که از جمله می‌توان به وجود گنبدخانه، چهار ایوانی بودن، وجود میانسرا و نیز رواق‌هایی در فضای جلوی حجره‌ها اشاره کرد.»
او در ادامه وجود فضای چهار سفره، ورودی‌های ساده و کاملاً مستقیم به حیاط و همچنین وجود محلی برای نگهداری حیوانات را از دیگر شاخصه‌های کاروانسراهای این دوره تاریخی دانست.
این معمار در مورد الگوی محل نگهداری حیوانات در این کاروانسراها گفت: «محل نگهداری از حیوانات در کاروانسراهای دوران سلجوقی شامل فضایی جانبی یا محلی در جلوی کاروانسرا بود اما در دوران صفوی این الگو تغییر کرده و محل نگهداری از حیوانات به داخل کاروانسرا آمده و فضای زیادی را به خود اختصاص داد.»
دیر گچین، نمونه کامل یک کاروانسرا
او در ادامه ضمن ارائه توضیحاتی درباره کاروانسرای دیر گچین گفت: «این کاروانسرا که تا دوران قاجار از آن استفاده می‌شده است، نمونه کاملی از یک کاروانسرا است چرا که دارای حمام، سرویس بهداشتی، آسیاب، فضای اقامتی و مسجد شبستانی بوده و حتی در منابع تاریخی به وجود مغازه‌هایی برای فروش کالا در آن اشاره شده است.»
سلطان‌احمدی با اشاره به کاروانسرای رباط‌شرف به‌عنوان یکی دیگر از کاروانسراهای مورد بررسی گفت: «این کاروانسرا دارای پلان بسیار پیچیده و تزئینات فراوانی است و به‌نظر می‌رسد به‌جز کاربری‌های متداول کاروانسراها، کاربرد دیگری نیز داشته که باید در این زمینه بررسی‌های دقیق‌تری انجام شود.»
این معمار به وجود مخزن آب به‌عنوان یکی از ویژگی‌های بارز این بنا اشاره کرد و گفت: «در این کاروانسرا چهار آب‌انبار، دو مورد در گنبد خانه‌های کناری و دو مورد در مرکز حیاط قرار دارد.»
او با اشاره به بحث دفاعی رباط‌ها گفت: «رباط‌ها در واقع پادگان‌هایی بودند که در اوایل اسلام که جنگ‌های داخلی زیاد بود، ساخته شدند.»
به گفته سلطان‌احمدی، رباط‌ها در آن دوران فضاهای اقامتی نبوده و دیوارهایی مستحکم، بدون روزن و مرتفع داشتند که به‌عنوان قلعه دفاعی از آن‌ها استفاده می‌شد اما به‌مرور زمان به کاروانسراها تغییر کاربری دادند.
او در ادامه به ارائه توضیحاتی درباره کاروانسرای رباط سنگی، کاروانسرای قلعه سنگی، کاروانسرای دهکده طلاب و کاروانسرای رباط سنگی علی‌آباد پرداخت و گفت: «کاروانسرای دهکده طلاب توسعه متوازنی پیدا کرده و در دوران صفوی قسمت آجری آن به بخش سنگی دوران سلجوقی اضافه شده است.»
کاروانسرای رباط سنگی علی‌آباد شاخصه منحصربه‌فرد
او از وجود آب‌انبار دوران سلجوقیان در کاروانسرای رباط سنگی علی‌آباد به‌عنوان یک شاخصه منحصربه‌فرد نام برد و افزود: «نوع تزیینات نشان می‌دهد این کاروانسرای سنگی به دوران سلجوقیان متعلق است همچنین در این بنا دیوارهای بلند و الحاق حجره‌ها را می‌توان مشاهده کرد.»
سلطان‌احمدی در ادامه درباره نظام بازار در دوران سلجوقی گفت: «در این دوران دو گروه تاجر شامل تاجران مقیم و غیرمقیم در بازار حضور داشتند.»
این کارشناس‌ارشد معماری در توضیح تاجران مقیم گفت: «این تاجرها با پیشه‌وران تولیدکننده محصولات در ارتباط بودند اما تاجران غیرمقیم، ارتباطی با پیشه‌وران نداشته و محصولات را از تاجران مقیم دریافت کرده و به واسطه‌هایی که در سایر شهرها یا کاروانسراها بودند، می‌دادند.»
او یکی از مهم‌ترین و نخستین دلایلی که باعث رونق راه‌ها و به دنبال آن کاروانسراها در دوران سلجوقیان شد را امنیت عنوان کرد و گفت: «یکی از نکات مهمی که باعث افزایش امنیت در دوران سلجوقیان شد این بود که آن‌ها حکومت را از ترکان سلجوقی گرفته و مسئولیت‌های نظامی، دفاع از سرحدات و کنترل آشوب‌ها و... را به آن‌ها واگذار کردند و خودشان امنیت سیاسی و امور دینی را در دست گرفتند.»
این کارشناس معماری با اشاره به دو وزیر مهم و معروف سلجوقیان یعنی کندری و نظام‌الملک گفت: «این وزرا تقویم ساسانی را احیا کرده و زبان حکومتی را از عربی به فارسی تغییر دادند. همچنین سنت وقف را در کشور احیا و نظام کشاورزی را رونق و ترویج دادند که همه این‌ها در افزایش امنیت و رونق کاروانسراها بسیار مؤثر بود.»
او در ادامه با ارائه توضیحاتی درباره تغییر شبکه شهرها هم‌زمان با دوران مدرن و کشف نفت در ایران گفت: «در گذشته روستاها تولیدکننده مواد خامی بودند که در شهرها توسط پیشه‌ورها به محصولات تبدیل شده و سپس به شهرهای اصلی و بزرگ فرستاده می‌شدند، اما این چرخه از دوران مدرن برعکس شده و تغییر کرد.»
سلطان‌احمدی افزود: «در دوران مدرن و بعد از کشف نفت در ایران، شهرهای بزرگ اقتصاد شهرهای کوچک‌تر و شهرهای کوچک اقتصاد روستاها را تأمین کردند.»
انتهای پیام/
